گەلانی عێراق خۆیان دیكتاتۆرەكان دروستدەكەن، كەچی دواتر سكاڵاو گازندەیان لێدەكەن.
نووسەرو سیاسەتڤانی عێراقی باقر یاسین وادەڵێت.
كتێبی ریشەكێشكردن و دیكتاتۆریی تاكباوەڕی لە عێراقدا لە هەزارەی سێیەمی پێش زاینەوە تا هەزارەی سێیەمی پاش زاین، لە نووسینی باقر یاسین و وەرگێڕانی سەباح ئیسماعیلە، كتێبەكە لە بڵاوكراوەكانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەمە و (385) لاپەڕەیە.
لە دوو بەش پێكهاتوە، بەشی یەكەم تایبەتە بە ریشەكێشكردن‌و باس لە پێناسەكەی‌و كۆمەڵێك نمونەی ریشەكێشكردن لە عێراق هەر لە بەرەبەیانی مێژوەوە هەتا پرۆسەكانی ریشەكێشكردن لە سەدەی بیستدا دەكات، بەشی دووەم تایبەتە بە باسی دیكتاتۆرییەت‌و باسی پێنج نمونەی دیكتاتۆریی تاكباوەڕیی لە سەدەی بیستەمدا دەكات.
ریشەكێشكردن لە كۆنەوە بۆ ئەمڕۆ
نووسەر مێژوی ریشەكێشكردن لە عێراقدا لە چەند هەزار ساڵێك نزیك دەخاتەوەو دەڵێت "ریشەكێشكردن رەگی لە لاپەڕەكانی ئاكاری مرۆیی لە عێراقدا داكوتیوە.. لە مێژووی عێراقدا لەژێر چەندین ناوو پاساوو دروشم‌و بەهانەو مەبەستی جیاجیا‌و گۆڕاودا پیادەكراوەو ئەنجامدراوە... لەڕێگەی بەكاربردنی شێوازەكانی هێزی داپڵۆسێنەر لە جێبەجێكردنی چەمك‌و ئاماژەكانی وەكو كوشتن‌و جینۆسایدو كۆچ پێكردنی دانیشتوان‌و ئابڵوقەو گرتن‌و نانبڕین‌و بە كۆیلە كردن".
بە وردبوونەوە لە مێژوی عێراق، نووسەر حەوت سیماو خەسڵەتی پرۆسەی ریشەكێشكردنی بەكۆمەڵ لە مێژوی عێراقدا دیاریدەكات، كە هەندێكیان بریتین لە: پرۆسەیەكە لەڕوی زەمەنیەوە درێژە ناكێشێت، چونكە پێوەستە بە كێشەیەكی دیاریكراوەوە لە كات‌و ساتێكی دەستنیشانكراودا.
پرۆسەی ریشەكێشكردن شێوەیەكە لە شێوەكانی چالاكی تۆڵەسەندنەوە، پیادەكردنی هەر پرۆسەیەك لە پرۆسەكانی ریشەكێشكردنی سیاسی، كۆمەڵایەتی‌و ئاینی لە وڵاتدا زۆرجار شەپۆلێك لە ریشەكێشكردنی پێچەوانەی دژی بەدوای خۆیدا هێناوە. تەنیا پاڵنەرە سیاسییەكان نەبوون لەودیو پرۆسەكانی ریشەكێشكردنەوە لە مێژودا، بەڵكو ئەنگێزو هۆی تری نەتەوەیی یا ئایینی، یان رەگەزپەرستی، یاخود دەستەیی، یان كۆمەڵایەتی یاخۆ تایفی بوون.
خەسڵەتێكی تری ریشەكێشكردن ئەوەیە زۆرجار ئەو كەسانەی سەرپەرشتی جێبەجێكردنی پرۆسەی ریشەكێشكردنیان دەكرد، دەبووە بەڵایەك بەسەر خۆیانەوە‌و هۆیەك بۆ كەوتن‌و بنجبڕكردنیان. هەروەها ریشەكێشكردن تەنها مرۆڤ ناگرێتەوە، بەڵكو پەلاماردانی پەرستگاو تێكشكاندنی كۆتەڵ‌و مۆنۆمێنت‌و داوونەریتی ئاینی تایبەت بە لایەنگرانی ئایین یان ئەو باوەڕەی دەرگیری ریشەكێشكردن دەبێت دەگرێتەوە.
چارەسەرو نمونەی كوردانە
بۆ چارەسەركردنی دەردی ریشەكێشكردن كە هەزاران ساڵە مێژوی عێراقی گرتۆتەوە، نووسەر چەند پێشنیارێك دەخاتەڕو كە گرنگترینیان بریتین لە:
پاراستنی پرۆسەی پەروەردەو فێركردن لە گەمەپێكردن و خولیا حزبی و سیاسییەكان، هەروەها دوورخستنەوەی لە توندڕەوی و بەحزبیكردن و دەستەگەری.
هەنگاونان بە رێگەی لێخۆشبوون‌و لێبوردەیی‌و هەڵكشانی چارەسەر بۆ ئاستە بەرزەكان لە پراكتیكی جیدی دیموكراسی ئازاد لە كەرتی رۆشنبیری‌و هزرو پەروەردەو فێركردندا.
لە باسی چارەسەركردنی دەردی ریشەكێشكردندا، نووسەر هێما بۆ هەڵوێستی گەلی كورد دەكات و دەڵێت:
بۆ راستی ودادپەروەری پێویستە باسی ئەوە بكەین كە كوردەكان زۆر بوێرو جوامێرانە لێبوردەیی و لێخۆشبوونی خۆیان راگەیاند، لە پرۆسەكانی كوشتن وریشەكێشكردن‌و قڕكردن كە لە سەردەمەكانی پێشودا بەسەریاندا هات، وێڕای شەهیدبوونی پتر لە (170) هەزار شەهیدی كورد لە ململانێی دژ بە دیكتاتۆری، پێویستە ئەو هەڵوێستە مێژوییە لە لێبوردن‌و لێخۆشبوون وەكو وانەیەكی كاریگەر بمێنێتەوە، كە دەكرێت لە هەر توێژینەوەیەكی پێوەند بە بابەتی ریشەكێشكردن لە مێژوی عێراقدا بهێنرێتەوە".
پاشایەتی ستەمكار لە عێراقدا
بەشی دووەمی كتێبەكە تایبەتە بە باسكردنی ستەمكارییەكانی پێنج قۆناغی مێژوویی سەدەی بیست، ئەوانیش پاشایەتی و سەردەمی عەبدولكەریم قاسم و عارفەكان و بەعسیەكانە.
بەپێچەوانەی ئەو بۆچونەی كە پێیوایە رژێمی پاشایەتی كە لە ساڵی (1921) دامەزرا، رژێمێكی دیموكراسی پارلەمانی دەستوری بوبێت، نووسەر دەڵێت:
پاشایەتی لە عێراقدا رژێمێكی دەسەڵاتخوازیی باوەڕمەندیی وای دامەزراند سەرلەبەر لەگەڵ سروشت‌و پێكهات‌و پێداویستییەكانی سیستمە پاشایەتییەكانی جیهاندا نەدەهاتەوە، كە لە واقیعدا جیاوازیی لەگەڵ رژێمە دیكتاتۆرییە ستەمكارە تاكڕاییەكاندا نەبوو، كە لەدوای روخانی پاشایەتی لە ساڵی (1958) بەدوای یەكدا هاتن". بۆ ئەو قسەیەشی چەندین بەڵگەیە لەسەر سەركوتكردنی شیوعیەكان‌و دوورخستنەوەی كورد بۆ ناوچەكانی باشوری عێراق دەهێنێتەوە.
قاسم چۆن بوو بە دیكتاتۆر
لە باسكردنی قۆناغی دەسەڵاتی پێنج ساڵەی عەبدولكەریم قاسمدا، نووسەر تەواوی رەخنەكانی ئاراستەی حزبی شیوعی دەكات‌و دەڵێت: هەموان عەبدولكەریمیان بە مرۆڤێكی خاكەڕایی، دڵسۆز، شێلگیر، كۆڵنەدەر لە كاردا، خواپەرست‌و قابیلی گەندەڵ نەبوون دادەنا، كەچی ئەم پیاوە هەینێ حیزبی شیوعی دەستی بە پرۆسە خراپ دەستئەنقەستەكەی كرد لە گەورەكردن‌و ستایش‌و پیاهەڵدان‌و ئامادەكردندا، واتە لەو دەمەوەی حیزبی شیوعی دەستی كرد بە دروستكردنی وەكو دیكتاتۆرێك لە عێراقدا، ئەو گۆڕاو لەخۆبایی بوو.
نووسەر جەخت لەوەدەكاتەوە لەدوای شۆڕشی (14/تەمموز/1958)، شیوعییەكان دەستیان بە چالاكی چڕو رێكخراو كرد، خەریكی رەخساندنی رەوشەكە بوون بۆ قۆرخكردنی تەواوو رەهای پۆستەكانی دەوڵەت‌و دامودەزگەو دەستە چالاكەكانی، بە مەبەستی "گەیشتن بۆ باڵادەستی تەواوو تاكڕەوی بەسەر دەسەڵاتدا، ئەمەش نەك بە ئامانجی سەپاندنی دادپەروەری‌و ئازادی‌و دیموكراسی بۆ سەرجەم هاوڵاتیانی عێراق!.. بە مانایەكی تر سەپاندنی دیكتاتۆریی دەسەڵاتخوازیی باوەڕمەندی".
شیوعییەكان و دیكتاتۆرییەت.
لە درێژەی رەخنەكانیدا لەسەر حزبی شیوعی، نووسەر دەڵێت: حزبی شیوعی پشكداربوو لە تەرخانكردن‌و جێگیركردنی رۆشنبیری توندوتیژی‌و رازاندنەوەی ئاكاری تاكڕەوی‌و دەسەڵاتخوازی لەناو ئاوەزی عێراقیدا، هەروەها هانی پابەندبوونی دا بە تیۆری دەسەڵاتخوازیی باوەڕمەندی لای ملیۆنان تاكی گەلی عێراق.. ئەو سیاسەتەی حزبی شیوعی عێراق گرتیەبەر بۆ كاركەناركردن‌و پەراوێزخستنی سەرجەم حزب‌و هێزە سیاسییەكان لە وڵاتدا، وای لەو حزبانە كرد بۆ لابردنی شیوعییەكان‌و كۆتایی هێنان بە دیكتاتۆریەتەكەیان بیر لە خراپترین چارەسەرو لە هەمویان خوێناویتر بكەنەوە، كە كودەتای سەربازی خوێنرێژییە.. لەكۆتاییدا حزبی شیوعی لە ئەنجامی سوربونی لەسەر ئەو سیاسەتە دیكتاتۆرییە تاكڕەوییە، گەیشتە شێوە خۆكوشتنێك.
یاسین راشكاوانە دەڵێت: حیزبی شیوعی لە نیوەی دوەمی سەدەی بیستدا، لە پراكتیزەكردنی تیۆری ریشەكێشكردن لە عێراقدا دامەزرێنەرو پێشەنگ بوو، ئەوەش تیۆرێكی دیكتاتۆریی نایابە، وەكو دەبینین حیزبی شیوعی بەخۆی یەكەمین قوربانی بوو. هەریەك لە حیزبی شیوعی‌و ئەندام‌و لایەنگرانی لە ساڵی (1963)دا بە دەستی بەعسی‌و حەرەس قەومییەكان كەوتنە ژێر رەوڕەوەی ئەم تیۆرە دیكتاتۆرییە پاكتاوییەوە.
سۆزانییەك ویستی كودەتا رابگرێت.
كاتێك نووسەر دێتە سەر باسی كودەتای یەكەمی بەعسییەكان لە (8/شوبات/1963)، ئەم بەسەرهاتە دەگێڕێتەوە: یەكێك لەو ئەفسەرانەی سەعاتی سفرو كودەتاكەیان پێ راگەیەنرابوو، قسەی بۆ یەكێك لە سۆزانییەكانی بەغدا كردبوو، كە رۆژی (8/شوبات) ئەفسەری ناسراوی شیوعی‌و فەرماندەی هێزی ئاسمانی جەلال جەعفەر ئەلئەوقاتی تیرۆردەكەن، سۆزانییەكەش لەڕێگەی كەسێكەوە كە دەیناسی هەواڵەكەی بە حزبی شیوعی گەیاند، ئێوارەی حەوتی شوبات هەواڵەكە گەیشتە سەركردایەتی شیوعی.
ئەوە بوو سەلام عادلی سكرتێری حیزب جۆرج تلۆی بەرپرسی نوسینگەی سەربازی ئاگادار كردەوە، داوای لێكرد جەلال ئاگادار بكاتەوە شەوی حەوتی شوبات ماڵەكەی جێبهێڵێت‌و لە شوێنێكی تر بمێنێتەوە، تلۆ كۆشا بچێتە ماڵی ئەوقاتی، بەڵام لەبەر زۆر ساردی كەشەكە ئەو شەوە ئۆتۆمبێلەكەی ئیشی نەكرد، بۆیە بڕیاریدا ئاگاداركردنەوەكە بۆ سەرلەبەیانی هەڵگرێت، ئەوە بوو لەگەڵ گرنگی بەیانداو پێش راگەیاندنی یەكەم بەیاننامەی كودەتا، سەعات هەشت‌و نیو ئەوقاتی كوژرا. ئیدی رووداوی پڕ لە كارەساتی دژ بە شیوعیەكان‌و رژێمەكە دەستی پێكرد.
جومەیلات و عەفتەرە.
یەكێك لەو باسانەی نووسەر هێمای بۆ دەكات زاڵبونی خەڵكی تایەفەیەك یان ناوچەیەكە بەسەر كۆی پرۆسەی دەسەڵات لە عێراقدا، بە نمونە باس لە ماوەی فەرمانڕەوایی هەریەكە لە عەبدولسەلام‌و عەبدولرەحمان عارف دەكات‌و دەڵێت: ئەو دو برایە سەرلەبەری رژێمەكەیان پشتی بە ژمارەیەكی دیاریكراو لە ئەفسەرانی خزم دەبەست، ئەوانەی سەر بە یەك هۆز "جومەیلات"و لە یەك پارێزگەن "رومادی"بون. ئەم كارەش لای هاوڵاتیان باوو ناسراوبوو.
نمونەیەكی تر كە نووسەر دەیهێنێتەوە حكومەتەكەی تاهیر یەحیایە، كە خەڵكی پێیاندەگوت حكومەتی عەفتەرە، چونكە "زۆربەی وەزیرەكانی لە پارێزگەی رومادی (ئەنباری ئێستا) بوون. هەر پیتێك لەم وشەیە دەلالەت لە ناوی شارێك یاخۆ شارۆچكەیەك لە پارێزگای رومادی دەگەیەنێت: عەین مەبەست شاری عانەیە، فێ فەلوجە، تا تكریت‌و رێ راوەو هێ هیت. كاتێ كۆیان دەكەیتەوە دەبنە عەفتەرە، ئیدی وای لێهات خەڵكەكە حكومەتیان بە عەفتەرە ناودەبرد".
كودەتای كۆمپانیاكان
دەربارەی ئەوەی بۆچی كودەتا بەسەر عەبدولرەحمان عارفدا كرا، لەكاتێكدا بە كۆمەڵێك لە خزمە ئەفسەرە ئەلجومەیلییەكانی دەورە درابوو، كە بە شێوەیەكی توندوتۆڵ بەغدایان كۆنترۆڵ كردبوو، نوسەر دەگەڕێتەوە بۆ دیمانەیەك كە لە (18/2/1970) لە ئەستەنبوڵ لەگەڵ عارفدا سازكراوە، ئەویش بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكە دەداتەوە:
دوای پێدانی گرێبەستی نەوتی بە كۆمپانیای ئیرابی فەرەنسی‌و پاش رەزامەندی لەسەر واژوكردنی گرێبەستی یارمەتیدانی هونەری لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەت بۆ پێشخستنی كێڵگەی رومەیلەی باكور، دوای دروخستنەوەی كۆمپانیای پان ئەمریكان لەسەر پشكی لە وەرگرتنی گۆگرد لە عێراقدا، توانیان عەبدولرەزاق نایف بكڕن كە بەرێوەبەری هەواڵگری سەربازی بوو، (دواتر بووە سەرۆك وەزیران‌و پاش (13) رۆژ لە وەرگرتنی ئەو پۆستەی لە لەندەن تیرۆركرا)، ئەمەش لەڕێگەی بەشیر ئەلتالیبەوە كە لە پاشكۆی سەربازی عێراقی بوو لە بەیروت، هەروەها ناسر ئەلحانیی باڵێوزی عێراق لە بەیروت، ئەمانەش راستی سەلێمنراون نەك گومان‌و دوودڵی".
سەدام لەنێوان ستالین‌و مەنسوردا
نووسەر ئەوەمان بۆ دەگێڕێتەوە ئەوكاتەی سەدام حسێن لە زیندان بووە، زۆبەی خوێندنەوەكانی لەو ماوەیەدا سەبارەت بە قۆناغی ستالین بوون بە هەموو مانای تیۆری‌و پراكتیكەوە. هەروەها مەیلی سەرسامبونی خۆی بە خەلیفە ئەبو جەعفەری مەنسوری خەلیفەی خوێنڕێژی عەباسی دەربڕی، كە تیۆری ئەو سەبارەت بە حوكمكردن بە پلەی یەكەم پشت بەستوو بوو بە دەستپێشكەری‌و هەڵكوتانە سەر بە تیرۆری سیاسی نەیارە بەهێزەكان، بەو پێیەی لێدانی پێشوەختەیە بۆ دورخستنەوەی مەترسی لەسەر دەسەڵات‌و لەباربردنی پیلان بەر لەوەی ببێتە هێزێكی یاخیی دەستوەشێن‌و هەڕەشە لە خەلافەت بكات.
نووسەر دەڵێت "تەنانەت ناونانی (القائد المنصور) كە بووە پاشكۆی ناوە زۆرەكانی سەدام، ئاماژە بە مانای سەرسوڕمان و لە خەلیفە ئەبو جەعفەر ئەلمەنسور چون دەكات".
عێراق كارخانەی دیكتاتۆرەكان.
نووسەر ئاماژە بە خەسڵەتێكی تاكی عێراقی دەدات‌و رایدەگەیەنێت گەلانی عێراق خۆیان دیكتاتۆرەكان دروستدەكەن، ئینجا دەست بە سكاڵاو گازندەو كڕوزانەوەو دادو بێداد لە دەستیان‌و لە ئاكارو هەڵسوكەوتیان دەكەن، پاشایان كودەتایان بەسەردا دەكات‌و دەیانكوژێ‌‌و لەناویان دەبات. لەوبارەیەوە دەڵێت:
هەر توێژەو لە عێراقدا گەیشتبێتە حوكم ئەوی پێشوی خۆی بەشێوەیەكی وا خوێناوی خستوەتە ژێر پێوە، هیچ بەزەییەكی نەزانیوە، پێیوابوە ئەمە تاقە رێگەی راستە بۆ بەدیهێنانی سەركەوتنی هەمیشەیی باوەڕمەندی.
نووسەر هۆكاری ئەو دوڕوییەی تاكی عێراقی دەگێڕێتەوە بۆ كۆتوبەندو مەرجی رژێمە دەستەگەراو ستەمكارەكان بەدرێژایی مێژوو، بەجۆرێك وای لە تاكی عێراقی كردوە بە "تۆبزی‌و ناچاری سیفەتی درۆ، ریایی، تەڵەكەبازی، هەلپەرستی، ئاكاری ژێراوژێرو دوفاقی بگرێتەبەر، ئەمەش وای لێكرد ئاكاری دەمدەمی لە پابەندبون بە هەڵوێستە سیاسییەكانەوە بگرێتەبەر... ئەم ئاكارە هەلپەرستییە دەمدەمی‌و ئەمبەرو ئەوبەركردنە ناڕاستگۆییەو سەرجەم دیاردە نەرێنییەكانی تر، كە لەكاتی ئێستادا وەكو عێراقی لە ئاكارماندا بەدەستییانەوە دەناڵێنین، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو وێرانكارییەی پێنج دیكتاتۆرییە دەسەڵاتخوازییە باوەڕمەندییەكە بەسەر گەلی عێراقیاندا سەپاند، كە لە سەدەی بیست لە عێراقدا حوكمی دەسەڵاتی سیاسیان كرد".
ئۆپۆزسیۆن هیچ فێرنەبوو
لە باسی قۆناغی دوای روخانی رژێمی سەدام‌و بەدەسەڵات گەیشتنی ئۆپۆزسیۆنی جاران، نووسەر دەڵێت: دەركەوت ئۆپۆزسیۆنی عێراق هیچ وانەیەك لە وانەكانی رابردوەوە فێر نەبوو، هیچ پەندێكی لە ئەزمون‌و روداوەكانی پێشو وەرنەگرتوە، بەتایبەتی كێشەی تاكڕەوی لە دەسەڵات‌و دامەزراندنی حوكمی دیكتاتۆریی تاكڕایی لە وڵاتدا، بەڵكو دیلی هەمان بۆچون‌و نەریت‌و نەخۆشی بوو.. هەر لایەنێك لە لایەنەكان وا هەڵسوكەوت دەكات وەك ئەوەی مێژو لەوەوە دەست پێدەكات‌و لای ئەو كۆتایی دێت، لە گەردونیشدا راستییەكی تەواونییە تەنیا قەناعەت‌و هزرو بۆچونەكانی ئەو نەبن".
نووسەر جەخت لەوەدەكاتەوە دوو گرەنتی باش لە رەوشی عێراقدا لەسەر ئاستی ئایندەو ستراتیژ هەن،
یەكەم: بوونی دەستوری هەمیشەییە، "وێڕای خەوش‌و ناتەواوییەكی زۆر لە داڕشتن‌و ناوەڕۆكەكەیدا، پێویست بە هەمواركردنی گرنگ‌و پێویست دەكات، بەمەرجێك ئەو هەمواركردنە بە رۆحێكی بێلایەنانەو بابەتی‌و زانستیانەو دور لە دەستەگەری هەمواربكرێن، لەگەڵ پاراستنی لایەنی یاسایی‌و دەستوری".
دووەم: بوونی پارلەمانی عێراق، بوونی "پارلەمانێكی دروستنەكراو یاخۆ ئاراستەنەكراو لەلایەن دەزگەكانی ئاسایش‌و هەواڵگری یاخۆ حكومیەوە، لە گشت دۆخەكاندا زەمانەتێكی باشە بۆ پاراستنی یاساكان‌و چاودێری كاری دەوڵەت‌و لێپرسینەوە لە گەندەڵیی بەربڵاو لە دامودەزگە حكومییەكاندا، رۆحی راستەقینە بە دیموكراسی پێڕەوكراو دەدات، تا لە ژیانی سیاسی لە وڵاتدا چالاك‌و كاریگەر بێت".